Stanowiska religii wobec pobierania i przeszczepiania narządów

---

Religia towarzyszy ludziom od czasów antycznych i zawsze wywierała wpływ na życie społeczne. Wspólną wykładnią w przeglądzie religii świata jest linia: życie – śmierć. Życie jest największą wartością człowieka, a ciało zmarłego traktowane z należytym szacunkiem. Transplantacja ratuje życie i przywraca zdrowie chorym ze skrajną niewydolnością narządową. Jak wiele innych zagadnień z zakresu bioetyki, jest przedmiotem szerokiego zainteresowania społecznego, również z punktu widzenia wiary. Przeprowadzone przez CBOS badania w 2012 roku wykazały, że 23% badanych uzasadnia odmowę oddania organów względami religijnymi. Pojawiały się takie wypowiedzi: „wpływ wiary, religii – ogólnie”, „obawy związane z życiem po śmierci, zbawieniem, zmartwychwstaniem”. Ludzie wierzący, którzy chcą żyć w zgodzie z własnym sumieniem, często mają dylemat: jakie stanowisko wobec transplantacji prezentuje moje wyznanie? Istnieje wiele negatywnych stereotypów, które wynikają głównie z niepełnej wiedzy. Rodzą się wątpliwości i niedomówienia, które często mają wpływ na podjęcie decyzji. W niniejszym opracowaniu starałam się zawrzeć oficjalne stanowiska przedstawicieli poszczególnych wyznań. Posiłkowałam się dostępną wiedzą prezentowaną w wydaniach internetowych i książkowych. Obecnie istniejące religie, które w trakcie złożonego procesu historycznego objęły swym zasięgiem znaczne obszary ziemskiego globu i różnorodne ludy – określamy mianem religii uniwersalistycznych. Są to chrześcijaństwo, islam i buddyzm. Przeciwstawia się je takim religiom, jak judaizm czy hinduizm, które w zasadzie nie mają wyznawców poza ludnością żydowską czy indyjską, oraz pokaźnej liczbie drobnych religii plemiennych.

Religie uniwersalistyczne

Chrześcijaństwo  jest  zdecydowanie  największą  religią  na  świecie.  Fundamentem  wiary  są nauki Jezusa Chrystusa. Wewnętrznie chrześcijaństwo jest wielce podzielone. Trzy główne odłamy to: Kościół rzymskokatolicki, prawosławny i protestancki, w obrębie których dokonały się kolejne podziały.

Katolicyzm

W Katechizmie Kościoła katolickiego pod artykułem 2296 czytamy: „Przeszczep narządów zgodny jest z prawem moralnym, jeśli fizyczne i psychiczne niebezpieczeństwa, jakie ponosi dawca, są proporcjonalne do pożądanego dobra biorcy. Oddawanie narządów po śmierci jest czynem szlachetnym i godnym pochwały; należy do niego zachęcać, ponieważ jest przejawem wielkodusznej solidarności”. I kolejny bardzo istotny w tej sprawie artykuł 2 301 brzmi: „Sekcja zwłok może być moralnie dopuszczalna dla celów dochodzenia sądowego lub badań naukowych. Bezpłatne przekazywanie narządów po śmierci jest dopuszczalne i może zasługiwać na uznanie. Kościół zezwala na kremację zwłok, jeśli nie jest ona przejawem niewiary w zmartwychwstanie ciała”. Stanowisko teologów bywało podzielone w kwestii pobierania narządów od osób żywych. Pius XI i Pius XII głosili pogląd: „Człowiek – jako dysponent swego ciała, a nie jego właściciel – nie może w sposób dobrowolny decydować o dopuszczalności samookaleczenia”.

Jednym z problemów związanych z transplantacją jest określenie momentu zgonu. W tej sprawie zabrał głos Papież Pius XII, stwierdzając, że ustalenie momentu śmierci leży po stronie lekarzy, nie zaś teologów, etyków: „Do kompetencji lekarza należy danie jasnej i dokładnej definicji śmierci oraz chwili zgonu pacjenta, który umiera bez odzyskania przytomności. (…) Jeżeli chodzi o ustalenie faktu śmierci w poszczególnym przypadku, to wypowiedzi nie można wyprowadzić z żadnej religii czy moralnej zasady i pod tym względem pytanie dotyczące śmierci nie należy do kompetencji Kościoła”. Podobne stanowisko prezentował Jan Paweł II w prze- mówieniu do uczestników I Międzynarodowego Kongresu Transplantacji Narządów w dniu 20 czerwca 1991 roku. Mając na uwadze dobro człowieka – można w imię miłości bliźniego, dobrowolnie oddać jeden ze swych narządów parzystych człowiekowi dla którego jest to jedyna szansa uratowania życia i zdrowia. Abp Józef Życiński mówił: „Wcielajmy nauczanie papieskie w życie i podpisujmy deklaracje o zgodzie na przeszczep”.

Katolicy wspominają świętych Kosmę i Damiana, których uznają za patronów transplantologii. Legenda głosi, że potrafili przeszczepić kończynę w III wieku po Chrystusie.

Prawosławie

W religii prawosławnej dominuje pozytywne nastawienie do transplantacji. W uzasadnieniu tej tezy cytuję słowa księdza Artura Aleksiejuka: „Problematyka donacji organów była wielokrotnie przedmiotem rozważań teologicznych i antropologicznych prawosławnych teologów zajmujących się zagadnieniami bioetyki. Niektóre Cerkwie wypracowały nawet stanowiska dotyczące tych kwestii (np. Grecka Cerkiew Prawosławna). Generalnie wśród teologów panuje zgodność   co do tego, że donacja jest aktem miłości, miłosierdzia, współcierpienia i ofiarności darczyńcy wobec potencjalnego biorcy w imię Jezusa Chrystusa. Wątpliwości budzi jednak kwestia donacji organów nieparzystych, w szczególności serca. W tej sprawie zdania są podzielone. (…) Istnieje też problem co zrobić w przypadku, gdy potencjalny dawca nie wyraził wyraźnego sprzeciwu   na donację (tzw. zgoda  domniemana  na  pośmiertne  pobranie  narządów).  Istnieje  praktyka, że w tej kwestii bierze się pod uwagę opinię rodziny. Wiele dyskusji wśród teologów budzi także problem tzw. śmierci mózgowej. Reasumując, większość prawosławnych bioetyków odnosi się pozytywnie do decyzji człowieka, który nie sprowadzając na siebie śmierci, kierując się miłością bliźniego, podejmuje decyzję o donacji organów”.

Protestantyzm

Luteranizm (Kościół Ewangelicko Augsburski)

W swej teologicznej i etycznej refleksji Kościół Ewangelicko Augsburski w Polsce dostrzega znaczenie transplantacji i dawstwa narządów w systemie lecznictwa i ratowania życia. Zaznacza jednak iż transplantologia nie może być stosowana jako metoda wymiany sprawnych narządów na lepsze lub jako element szeroko rozumianej chirurgii plastycznej. W oświadczeniu z 2010 roku czytamy: „Wiara w zmartwychwstanie nie kłóci się z możliwością ofiarowania swoich  organów po śmierci drugiej osobie. Teologicznym uprawomocnieniem dawstwa organów jest zasada miłości bliźniego. Jako wyznawcy Chrystusa głosimy, że gotowi jesteśmy do poświęcenia, do ofiarowania siebie drugiemu człowiekowi, rozciągamy tę zasadę na możliwość ofiarowania swoich organów po śmierci innej osobie, w celu ratowania życia. (…) Uważamy również, że dopuszczalnym moralnie jest gotowość ofiarowania swoich organów (tzw. organy parzyste) przez żywego dawcę drugiej osobie, która jest blisko spokrewniona z dawcą”. Zdecydowany sprzeciw wyznawców  odnajdujemy  wobec  stosowania  w  medycynie  przeszczepów  narządów  odzwierzęcych:

„(…) Życie ludzkie ma swój kres i przedłużanie go za wszelką cenę staje w konflikcie z wiarą     w zmartwychwstanie”.

Kościół anglikański

Anglikanie uważają, że oddanie narządów do przeszczepiania jest aktem miłości i altruizmu. Kieruje nimi poczucie społecznej odpowiedzialności, przy zastrzeżeniu szacunku do ludzkiego ciała i poszanowania narządów.

Baptyści

W myśl tego wyznania oddanie narządów do przeszczepienia jest kwestią indywidualnego wyboru. Kościół ten opowiada się za kryteriami śmierci mózgowej oraz zachęca do popierania idei dawstwa narządów i tkanek w duchu współczucia i solidarności potrzeb innych osób. Na Konwencji Południowych Baptystów w roku 1989 uchwalono rezolucję zachęcającą lekarzy do rozmów w momencie „ostatecznych rozstrzygnięć”. Na stronie internetowej II Kościoła Chrześcijan Baptystów w Gdańsku Wrzeszczu znajdziemy oświadczenie: „Akceptujemy wszystkie procedury medyczne, które pomagają leczyć ludzi”.

Metodyzm

W nauczaniu społecznym polscy metodyści dopuszczają w swych Zasadach Socjalnych transplantację organów: „Pragniemy wyrazić pogląd, że przeszczepianie i darowanie organów ciała jest działaniem charytatywnym, czynem miłości agape, aktem samo-ofiarowania. Dostrzegamy życiodajne korzyści płynące z ofiarowania własnych organów i innych tkanek, zachęcamy więc wszystkich ludzi wiary do ofiarowania swych organów i tkanek jako wyrazu miłości i służby dla dobra ludzi, którzy znaleźli się w potrzebie. Nalegamy, aby działo się to w atmosferze szacunku dla zmarłego czy też żyjącego ofiarodawcy, dla dobra biorcy oraz w zgodzie z regulacjami prawnymi w celu zapobieżenia nadużyciom wobec dawców i ich rodzin”.

Kościół Adwentystów Dnia Siódmego

Adwentyści wyrażają poparcie dla dawstwa i transplantacji. Podczas kampanii na rzecz daw- ców narządów w Wielkiej Brytanii w roku 2010, pastor Adwentystycznego Centralnego Zboru  w Luton – Sam Davies, powiedział: „To prawdziwy przywilej być zaangażowanym w państwowy program i mieć przyjemność dzielenia się poselstwem, że adwentyści są ludźmi pełnymi współczucia, którzy troszczą się o potrzeby innych (…) Oddawanie organów to coś w co możemy się zaangażować przede wszystkim dlatego, że w ten sposób można uratować ludzkie życie”.

Buddyzm

Śmierć w buddyzmie jest obietnicą nowego życia w innym wymiarze. Celem ostatecznym zaś jest nirwana – uwolnienie się od egzystencji, związanej z cierpieniem. Każde kolejne życie determinowane jest przez uczynki z wcieleń poprzednich, a czyny obecne wpływają na to jakie będzie życie po kolejnym „obrocie koła”. Decyzja o oddaniu narządów i tkanek po śmierci jest sprawą indywidualną, która stwarza okazję do zgromadzenia „zasług”, co może przynieść owoce w następnych wcieleniach. Stanowisko wyznawców buddyzmu przedstawia między innymi Lama Rinczen – przewodniczący Rady Związku Buddyjskiego „Karma Kamtzang” w Polsce: „(…) Krwiodawstwo i dawstwo organów to dla buddysty odruch naturalny. Choć – gdy ktoś nie godzi się na pobranie np. serca z ciała zmarłego syna – szanujemy tę decyzję. Nie możemy bez zastanowienia zaakceptować tego, że zabija się zwierzęta, by pozyskać narządy     czy frakcje krwi dla ludzi. One też mają świadomość – ich zabijanie jest złem, ale być może niekiedy jest to »mniejsze zło«. Opinie poszczególnych duchownych buddyjskich mogą się tutaj różnić. W buddyzmie proces umierania to jedna z najważniejszych części egzystencji. Wierzymy, że po ustaniu oddechu pozostaje w ciele świadomość, póki trwa tzw. wewnętrzny oddech. Nie powinno się wtedy ciała ruszać, a tym bardziej ciąć na kawałki. Zazwyczaj wewnętrzny oddech zanika po chwili; mówi się, że trwa to tyle czasu, ile zajmowało zmarłemu zjedzenie posiłku. Jednak buddyści na wysokim poziomie zaawansowania religijnego mogą być w takim stanie nawet kilka dni. (…) Teraz, gdy ludzie umierają w szpitalu, buddyjski duchowny nie ma szans ocenić, czy wewnętrzny oddech ustał. Ale nawet, jeśli chirurdzy pobraliby organy za wcześnie, nie byłby to uszczerbek dla duszy zmarłego, o ile był gorliwym praktykującym. Bo wtedy dobro innych jest dla niego ważniejsze niż własne”.

Islam

Uwarunkowania historyczno-kulturowe wyznawców drugiej pod względem liczebności religii na świecie, mają wpływ na brak jednoznacznej i spójnej teorii wobec transplantacji narządów i tkanek. Współczesne stanowisko przedstawicieli sunnickich szkół prawnych można określić na podstawie postanowień Międzynarodowego Zgromadzenia Nauk Prawnych (Mekka, styczeń 1985) oraz Muzułmańskiej Organizacji Nauk Medycznych (Kuwejt, październik 1989 i maj 1995) w sposób następujący:

• Pobranie jakiegoś organu ciała ludzkiego i przeszczepienie go do ciała innego człowieka jest działaniem godnym pochwały i jest zalecanym środkiem pomocy, jeśli nie sprzeciwia się ono ludzkiej godności muzułmanina (handel organami jest sprzeczny z godnością człowieka).
• Transplantacja narządów dozwolona jest w przypadku, gdy jest  jedyną  możliwą  formą
• Pobranie organów od człowieka zmarłego jest dozwolone tylko wtedy, gdy wyraził on na to zgodę za życia.
• Można pobrać organy od niemuzułmańskich dawców, ale nie od ludzi skazanych na śmierć.

Dla porównania warto też zacytować fragmenty werdyktu omawiającego kwestię transplantacji narządów, który został wydany przez Komitet Fatw w Arabii Saudyjskiej (Madżma’ al-Fiqh al-Islami): „Transplantacja lub przeszczep organu z jednej części ciała do innej (tej samej osoby) jest dozwolona, jeżeli skrupulatnie zostało zbadane, że korzyści z takiej operacji przeważają ewentualną niekorzyść, która może być nią spowodowana, oraz pod warunkiem, że jest to wykonywane aby zastąpić coś co zostało utracone, aby przywrócić wygląd lub normalną funkcję, lub też aby poprawić skazę lub zniekształcenie, które powoduje fizyczne lub psychiczne utrapienie. Dozwolona jest transplantacja:

• organu od jednej osoby do drugiej, jeżeli jest to organ, który sam się regeneruje, tak jak skóra czy krew, pod warunkiem że donator jest dojrzały i rozumie co robi, oraz że wszystkie inne stosowne warunki szari’ah zostały spełnione,
• części organu, który został usunięty z powodu choroby aby inna osoba mogła z tego skorzy- stać, jak na przykład wykorzystanie rogówki oka która została usunięta z powodu choroby,
• organu od człowieka zmarłego do człowieka żywego, którego życie zależy od otrzymania tego organu, lub którego niezbędne funkcje bez niego byłyby osłabione, pod warunkiem, że została udzielona zgoda przez osobę od której organ ma być przeszczepiany przed jej śmiercią, przez jej spadkobierców, lub przez władcę Muzułmanów w przypadkach gdy tożsamość osoby nie jest znana lub gdy nie ma spadkobierców”.

Religie narodowe żywe

Judaizm

W religii judaistycznej najwyższą wartością jest pikuah nefes, czyli zachowanie życia ludzkiego. W myśl powyższego można formułować stanowisko akceptacji transplantacji jako często jedynego sposobu ratowania nieuleczalnie chorych. Wśród wyznawców istnieje jednak rozróżnienie:

• transplantacje ex vivo muszą spełniać warunek całkowitego wyeliminowania ryzyka,

bowiem nie można ryzykować życiem dawcy, by ocalić inne;

• przy pobraniach ex mortus – fundamentalne znaczenie ma definicja śmierci, rozumiana jako całkowite ustanie pracy układu oddechowego, nerwowego i sercowo-naczyniowego.

Wobec zróżnicowanych poglądów, warto przyjrzeć się słowom założyciela i dyrektora „Halachic Organ Donor Society” – rabina Robby’ego Bermana: „Jako rabin i jako ortodoksyjny Żyd za wielką obrazę Imienia Bożego uważam to, że przyjmujemy od innych organy, ale sami nie chcemy ich dawać. (…) Przytoczę wers z Księgi Powtórzonego Prawa (30:19) – Bóg mówi ludowi: »kładę przed tobą życie i śmierć… wybierz życie«. Apeluję zatem, byście w swej ziemskiej podróży, kiedy staniecie przed takim wyborem, zawsze wybierali życie”.

Hinduizm

Biorąc pod uwagę liczbę wyznawców, hinduizm jest trzecią co do wielkości religią na świecie. W tej religii bardzo trudno jest zdefiniować zamknięty system etyczny, który byłby charakterystyczny dla ogółu. Możliwe jest jedynie wyróżnienie cech charakterystycznych łączących wszystkich wyznawców: szacunek do świętych ksiąg zwanych Wedami, wiarę w reinkarnację, wiarę w karmę (przypisane człowiekowi prawo przyczyn i skutków) oraz szeroko rozumiane dążenie do wyzwolenia. W kwestii transplantacji religia ta pozostawia decyzję osobistym odczuciom jednostki. Wola oddania narządów lub tkanek do przeszczepu jest pojmowana jako akt poświęcenia i miłości. Mitologia hinduska bogata jest w przypowieści w których ludzkie ciało było wykorzystywane dla dobra innych ludzi.

Inne stanowiska

Romowie

Romowie nie wykształcili odrębnego systemu religijnego. Przeważnie przyjmują za swoje te religie, które obowiązują w krajach gdzie mieszkają. Cechą dla nich charakterystyczną jest synkretyzm, tj. łączenie tradycji katolickiej, protestanckiej lub islamistycznej z elementami pogaństwa, hinduizmu i własnej tradycji. W ich powszechnym mniemaniu, duchy zmarłych krążą w pobliżu bliskich, a dusza przez rok po śmierci pozostaje w ciele, stąd potrzeba pozostawienia zmarłego w spokoju. Takie przekonania powodują niechęć wobec transplantacji.

Świadkowie Jehowy

Świadkowie Jehowy często noszą przy sobie oświadczenie w sprawie opieki zdrowotnej. Wyrażają w nim swoją wolę w związku z przetaczaniem krwi lub decyzjami u kresu życia (np. sztucznym podtrzymywaniem funkcji życiowych). Tak spisana wola zwalnia bliskich od odpowiedzialności w kwestii podejmowania trudnych decyzji. Można też dokonać zapisu odnośnie zgody lub sprzeciwu wobec pobrania narządów. Takie oświadczenie ma taką samą moc jak wpis lub jego brak w Centralnym Rejestrze Sprzeciwów.

Piśmiennictwo

1. Antos E., Zelman M., Kulturowe i religijne uwarunkowania przeszczepiania narządów w Polsce i na świecie, dostępne:
2. https://docplayer.pl/5568001-Kulturowe-i-religijne-uwarunkowania-przeszczepiania-na- rzadow-w-polsce-i-na-swiecie.html (10.09.2018)
3. Bartosz A., Nie bój się Cygana, Pogranicze, Sejny 1994
4. Brusiło J., Stanowisko wielkich religii wobec pobierania narządów [w:] Etyczne aspekty transplantacji, pod red. Bednarz S., Galicyjska Gazeta Lekarska, Kraków 2010
5. Celli N., Buddyzm, wyd. Arkady, Warszawa 2006
6. Filoramo G., Chrześcijaństwo, wyd. Arkady, Warszawa 2013
7. Gabriel , Gaves r., Religie. Geneza – wiara – tradycja, wyd. Elipsa, Poznań 2007
8. Górska K.M., Związek medycyny i religii. Podobieństwa i różnice w poglądach na temat transplantacji organów wśród przedstawicieli judaizmu, buddyzmu i islamu, dostępne: http://www.repozytorium.uni.wroc.pl/Content/64702/11_Gorska_Katarzyna_Zwiazek_ pdf (10.09.2018)
9. Klöcker , Tworuschka M. i U., Etyka wielkich religii. Mały słownik, Wydawnictwo Księży Werbistów, Warszawa 2009
10. Kniaź G., Kościół a transplantacja, Stowarzyszenie „Życie po przeszczepie”, Skwierzyna 2005
11. Krochmal , Laickie i religijne rozważania wokół tematyki dawstwa, dostępne:https://www.pum.edu.pl/uczelnia/wydawnictwo/annales-academiae-medicae-steti- nensis/2013,-sympozja i neurokognitywistyka-w-patologii-i-zdrowiu-2011‒2013 (10.09.2018
12. Mandecki M., Religie świata a transplantacje. Część 2. Poglądy niechrześcijańskiej religii świata na problematykę transplantacji narządów i tkanek, dostępne: http://www.akademiamedycyny.pl/wp-content/uploads/2016/11/2_1.pdf (10.09.2018)
13. Muszala , Rudziewicz A., Bioetyka w szkole, wyd. Salwator, Kraków 2007
14. Nogal , Wiśniewska E., Antos E., Transplantacje narządów w perspektywie transkulturowej, dostępne: http://www.przeglad.amp.edu.pl/uploads/2016/1/52_1_46_2016.pdf (10.09.2018)
15. Nowacka , Etyka a transplantacje, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003
16. Słownik wiedzy o religiach, K. Bank, Wydawnictwo Szkolne PWN Sp. z o.o., Warszawa-Bielsko Biała 2010
17. Smoleń , ks. Zagórski B., Transplantacja w ujęciu prawnym i teologicznym [w:] Rocznik Nauk Prawnych, Tom VII, 1997
18. Szewczyk K., Pacjent w systemie opieki zdrowotnej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009
19. Transplantacja jestem na TAK, Pabisiak K., wyd. Stowarzyszenie„Życie po przeszczepie”, Skwierzyna 2007
20. Wasak , Transplantacje. Dar życia, Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne, Radom 2007
21. http://adwentysci.waw.pl/index.php?subaction=showfull&id=1294220314&archive= &start_from=&ucat=19& (09.09.2018)
22. http://www.cerkiew.pl/zapytaj/? p=534 (09.09.2018) 22. https://hods.org/(09.09.2018)
23. https://www.luteranie.pl/o_kosciele/oswiadczenia_kosciola/w_sprawie_transplantacji_i_html (10.09.2018)
24. http://www.metodysci-poznan.pl/zasady_socjane.pdf (10.09.2018)
25. http://old.bapt.pl/blog/2013/07/01/czy-w-kosciele-baptystow-dopuszcza-sie-przetacza- nie-krwi/(09.09.2018)
26. http://poznan.jewish.org.pl/index.php/judaizmcom/Rzecz-o-przeszczepach.html (09.09.2018)
27. http://www.przeszczep.pl/wydruk_nyjct.htm? pg=42 (10.09.2018) [Riyadh, DżumadahThani 18‒23, 1408/Luty 6‒11, 1988]
28. http://romopedia.pl/index.php? title=Religia_Rom%C3%B3w (10.09.2018)
29. http://wyborcza.pl/1,76842,9195796,Czy_Panu_Bogu_podobaja_sie_transplantacje_.html (10.09.2018) Elżbieta Szewczyk-Szymkowiak

Opublikowano: 25 stycznia 2019